خبرگزاری مهر، گروه استانها: خراسان جنوبی، استانی در حاشیه فلات مرکزی ایران، بیش از ۲ دهه است که با یکی از طولانیترین و فرسایشیترین دورههای خشکسالی کشور دستوپنجه نرم میکند؛ خشکسالیای که نهتنها منابع آب سطحی را بهطور کامل از نفس انداخته، بلکه سفرههای آب زیرزمینی را نیز سالبهسال فقیرتر کرده و اکنون این استان را در آستانه یک بحران فراگیر زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی قرار داده است.
کاهش بارندگی، افت شدید آبخوانها، گسترش دشتهای ممنوعه، فرونشست زمین، خالی شدن روستاها و وابستگی گسترده به آبرسانی سیار، تنها بخشی از پیامدهای این زلزله خاموش است.
۹۱ درصد استان درگیر خشکسالی
بر اساس آمارهای رسمی هواشناسی، طی دوره ۱۰ ساله منتهی به پایان سال ۱۴۰۰، حدود ۹۱ درصد مساحت خراسان جنوبی تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفته است. از این میزان، ۹ درصد در وضعیت نرمال، ۲۰ درصد در خشکسالی خفیف، ۳۵ درصد در خشکسالی متوسط، ۲۵ درصد در خشکسالی شدید و ۱۱ درصد در وضعیت خشکسالی بسیار شدید قرار دارد. این آمار بهخوبی نشان میدهد که خشکسالی در خراسان جنوبی یک پدیده مقطعی یا کوتاهمدت نیست، بلکه به بحرانی ساختاری و مزمن تبدیل شده است.
چشمههایی که روزگاری «چشمههای آسمان» نام داشتند، اکنون حدود ۲۶ سال است که کمتر در مناطق شرق ایران، بهویژه خراسان جنوبی، میجوشند. منابع آب سطحی تقریباً بهطور کامل خشک شده و فشار اصلی تأمین آب بر دوش سفرههای آب زیرزمینی افتاده است؛ سفرههایی که دیگر تاب این برداشت بیوقفه را ندارند.
طبق اعلام شرکت آب منطقهای خراسان جنوبی، بیش از ۹۵ درصد آب مورد نیاز استان از منابع آب زیرزمینی تأمین میشود. سالانه حدود ۹۰۵ میلیون مترمکعب آب از این منابع برداشت میشود، در حالی که اضافهبرداشت سالانه به حدود ۱۰۱ میلیون مترمکعب میرسد.
نتیجه این روند، افت متوسط سالانه ۲۶ سانتیمتری سطح آب زیرزمینی و کسری تجمعی ۳.۷ میلیارد مترمکعبی مخازن آبخوانهای استان است.
از مجموع ۴۴ دشت و محدوده مطالعاتی استان، ۲۶ محدوده در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار دارد؛ آماری نگرانکننده که بیانگر عبور بسیاری از دشتها از مرز پایداری است.
کشاورزی؛ قربانی و عامل بحران
خشکسالی بیشترین خسارت را به بخش کشاورزی، دامداری، منابع طبیعی و محیط زیست خراسان جنوبی وارد کرده است. زمینهای کشاورزی سلهبسته، باغهای خشکیده، مراتع عریان از پوشش گیاهی و کاهش شدید تولیدات کشاورزی، تصویری روشن از عمق بحران ارائه میدهد.
حدود ۸۸ درصد مصرف آب استان در بخش کشاورزی، ۹ درصد در بخش شرب و تنها ۳ درصد در بخش صنعت است. اگرچه در سالهای گذشته اقداماتی مانند مسدودسازی چاههای غیرمجاز، محدودیت برداشت، اجرای آبیاری نوین و اصلاح الگوی کشت در دستور کار قرار گرفته، اما گستردگی مصرف آب و شدت خشکسالی باعث شده این اقدامات بهتنهایی پاسخگو نباشد و بحران هر سال عمیقتر شود.
فرونشست زمین؛ زنگ خطر جدی
یکی از پیامدهای خطرناک اضافهبرداشت از آبخوانها، پدیده فرونشست زمین است؛ زلزلهای خاموش که بیصدا اما ویرانگر پیش میرود. هماکنون دستکم ۱۷ نقطه از دشتهای خراسان جنوبی دچار فرونشست شدهاند. این پدیده علاوه بر تخریب اراضی کشاورزی، زیرساختها، راهها و تأسیسات، تهدیدی جدی برای سکونتگاههای انسانی محسوب میشود.
کمآبی اکنون به مهمترین مشکل و پیامد خشکسالی در این استان مرزی و کویری تبدیل شده است. بهطور میانگین، آب شرب ۴۷۵ روستای خراسان جنوبی با جمعیتی بیش از ۶۵ هزار نفر از طریق تانکر تأمین میشود؛ آماری که عمق بحران انسانی ناشی از کمآبی را آشکار میکند. این وضعیت علاوه بر تحمیل هزینههای سنگین، موجب مهاجرت روستاییان، خالی از سکنه شدن روستاها و افزایش آسیبهای اجتماعی در حاشیه شهرها شده است.
سند سازگاری با کمآبی؛ اهدافی که محقق نشد
سند سازگاری با کمآبی خراسان جنوبی در سال ۱۳۹۸ با هدف مدیریت مصرف آب در بخشهای مختلف، بهویژه کشاورزی، تصویب و به استان ابلاغ شد. این سند به دلیل شیوع کرونا و تشدید خشکسالیها با یک سال تأخیر و از سال ۱۳۹۹ اجرایی شد، اما به گفته مسئولان، اهداف آن بهطور کامل محقق نشده است؛ موضوعی که بار دیگر ضرورت اتخاذ راهکارهای مکمل و بلندمدت را برجسته میکند.
در چنین شرایطی، انتقال آب بهعنوان یکی از مطالبات اساسی استانهای شرقی کشور از بیش از یک دهه گذشته مطرح بوده است. اوایل دهه ۹۰ مطالعات انتقال آب از سد دوستی مشهد به خراسان جنوبی انجام شد، اما کاهش شدید ذخایر این سد، عملاً این گزینه را از دستور کار خارج کرد.
در سال ۱۳۹۵، انتقال آب از دریای عمان بهعنوان گزینهای جدید و بلندمدت برای تأمین آب خراسان جنوبی مطرح شد. اگرچه در ابتدا سهمیه سالانه ۶۰ میلیون مترمکعبی برای استان در نظر گرفته شد، اما این طرح در سال ۱۳۹۹ در مرحله مطالعات متوقف شد.
طرح ملی انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان
در نهایت، طرح ملی انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به ۶ استان واقع در فلات مرکزی و شرق کشور شکل گرفت؛ طرحی عظیم که از نظر فنی و سازهای، یکی از بزرگترین پروژههای آبی کشور محسوب میشود. فاز نخست این طرح در سال ۱۴۰۰ با انتقال آب خلیج فارس به استانهای کرمان، هرمزگان و یزد به بهرهبرداری رسید.
اجرای خط دوم این طرح با هدف تأمین آب صنایع خراسان جنوبی و خراسان رضوی از اواخر سال ۱۳۹۹ آغاز شد. اگرچه در دولت سیزدهم تاریخ پایان پروژه سال ۱۴۰۵ پیشبینی شده بود، اما در دولت چهاردهم این زمانبندی به سال ۱۴۰۸ اصلاح شده است.
اعداد بزرگ یک ابرپروژه
محمدحسن اسدی، مدیرعامل شرکت تأمین آب صنایع و معادن به خبرنگار مهر گفت: بر اساس برنامهریزی انجامشده، با اجرای کامل این طرح، سالانه حدود ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب برای استانهای خراسان جنوبی، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان تأمین خواهد شد.
وی گفت: سهم خراسان جنوبی ۱۸۰ میلیون مترمکعب، خراسان رضوی ۱۲۰ میلیون مترمکعب و سیستان و بلوچستان ۱۳۰ میلیون مترمکعب تعیین شده است.
اسدی ادامه داد: در بخش سیستان و بلوچستان، ۲۸۰ میلیون مترمکعب آب منتقل خواهد شد که ۱۰۰ میلیون مترمکعب آن برای مصارف آشامیدنی و ۱۸۰ میلیون مترمکعب برای صنعت و خدمات در نظر گرفته شده است.
وی اظهار کرد: در قالب این طرح، برای مصارف صنعتی خراسان جنوبی سالانه ۶۰ میلیون مترمکعب و برای خراسان رضوی ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب پیشبینی شده است.
پیشرفت پروژه در خراسان جنوبی
عباس سارانی، مدیرعامل شرکت آب منطقهای خراسان جنوبی در گفتگو با خبرنگار مهر، از پیشرفت ۷۷ درصدی عملیات مسیرسازی خط لوله انتقال آب دریای عمان در این استان خبر داده است.
به گفته وی، در خراسان جنوبی ۳۷۵ کیلومتر خط اصلی انتقال آب وجود دارد و مسیرسازی شامل تسطیح و آمادهسازی زمین برای لولهگذاری در حال انجام است.
طرح انتقال آب دریای عمان شامل سه بخش اصلی آبگیر، تأسیسات آبشیرینکن و خط انتقال به طول هزار و ۳۴۲ کیلومتر است که از چابهار آغاز شده و پس از عبور از استانهای سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی به مشهد میرسد. پیشرفت کلی طرح تاکنون ۱۸.۴ درصد اعلام شده که در استان سیستان و بلوچستان به ۳۲.۷ درصد رسیده است.
بر اساس برنامه زمانبندی، آب دریای عمان در سال ۱۴۰۶ به زاهدان و در سال ۱۴۰۸ به مشهد خواهد رسید و خراسان جنوبی نیز در همین بازه زمانی از این آب بهرهمند خواهد شد.
تأکید دولت و پیگیریهای استانی
آیتالله سید ابراهیم رئیسی، رئیسجمهور شهید، در سفر استانی خود به خراسان جنوبی در شهریور ۱۴۰۰، مسئله کمآبی استان را مورد تأکید قرار داد و انتقال آب از دریای عمان را بهعنوان راهکار بلندمدت مطرح کرد. پس از این سفر، پیگیریها در سطح ملی و استانی با مشارکت بخش خصوصی شتاب گرفت.
سید محمدرضا هاشمی، استاندار خراسان جنوبی، همچنین نمایندگان این استان در مجلس شورای اسلامی نیز در دیدارهای متعدد با مقامات کشوری، بر تسریع اجرای این طرح تأکید کرده و عملیاتی شدن این پروژه را در امیدبخشی به مردم و صنعتگران استان بسیار تأثیر گذار و الزامی دانستهاند.
آب دریا؛ مکمل نجات، نه راهحل نهایی
کارشناسان و مسئولان بارها تأکید کردهاند که انتقال آب از دریا، هرچند حیاتی و راهبردی است، اما جایگزین مدیریت مصرف، اصلاح الگوی کشت و حفاظت از منابع آب زیرزمینی نخواهد شد. این طرح میتواند آب مورد نیاز صنعت و بخشی از آب شرب را تأمین کند، اما نجات کامل خراسان جنوبی از بحران آب، نیازمند مجموعهای از اقدامات همزمان و پایدار است.
اکنون خراسان جنوبی، استانی که سالها زیر تیغ خشکسالی خم شده، چشمانتظار تحقق وعدهای بزرگ است.
صنعتگران، کشاورزان و مردم این دیار امیدوارند با رسیدن آب شیرینشده دریا در سال ۱۴۰۸، بخشی از رنجهای مزمن کمآبی التیام یابد. با این حال، واقعیت آن است که آینده آب استان، بیش از هر چیز، به اصلاح رفتار مصرف، مدیریت علمی منابع و همراهی همه بخشها گره خورده است؛ مسیری دشوار، اما گریزناپذیر برای بقا در سرزمین تشنه شرق ایران.
نظرات کاربران