خبرگزاری مهر – گروه ورزشی: جامعهشناسی ورزش حرفهای شاخهای از جامعهشناسی ورزش است که بر جنبههای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ورزشهای حرفهای تمرکز دارد. این حوزه بررسی میکند چگونه ورزش حرفهای به عنوان یک نهاد اجتماعی عمل میکند، چگونه ساختارهای قدرت، نابرابریها و تغییرات اجتماعی را بازتاب میدهد و تأثیر آن بر جامعه را تحلیل مینماید. ورزش حرفهای نه تنها یک فعالیت رقابتی است، بلکه صنعتی بزرگ با گردش مالی عظیم، تأثیر رسانهای و نقش در هویتسازی فرهنگی است.
در ایران، جامعهشناسی ورزش حرفهای به بررسی مسائلی مانند سرمایه اجتماعی ، نقش دولت در ورزش، تأثیر فرهنگی بر مشارکت زنان و تجاریسازی فوتبال میپردازد. مطالعاتی نشان میدهند که ورزش حرفهای در ایران بخشی از هویت ملی است، اما با چالشهایی مانند فساد و نابرابری روبرو است.
دکتر سیدمقداد سادات در مطلبی که برای گروه ورزشی مهر نوشته است، به بررسی نظریهها، مسائل کلیدی و چشماندازهای آینده این حوزه پرداخت.
نظریههای کلیدی در جامعهشناسی ورزش حرفهای
جامعهشناسان ورزش از نظریههای مختلفی برای تحلیل ورزش حرفهای استفاده میکنند. این نظریهها کمک میکنند تا درک کنیم چگونه ورزش حرفهای بخشی از ساختارهای اجتماعی بزرگتر است.
۱- نظریه کارکردگرایی (Functionalist Theory):
این نظریه ورزش حرفهای را به عنوان یک سیستم اجتماعی میبیند که به حفظ تعادل جامعه کمک میکند. ورزش حرفهای از طریق ایجاد همبستگی اجتماعی، ترویج ارزشهایی مانند رقابت، انضباط و موفقیت و حتی سرگرمی عمومی، به جامعه خدمت میرساند. برای مثال، رویدادهایی مانند المپیک یا جام جهانی فوتبال، هویت ملی را تقویت میکنند و افراد را حول اهداف مشترک متحد میسازند.
۲- نظریه تضاد (Conflict Theory):
بر اساس این نظریه، ورزش حرفهای را ابزاری برای حفظ قدرت طبقات مسلط میبیند. در این رویکرد، ورزش حرفهای تجاریسازی شده و به یک صنعت سودآور تبدیل شده که نابرابریهای اقتصادی، نژادی و جنسیتی را بازتولید میکند. برای نمونه، مالکیت تیمهای حرفهای اغلب در دست سرمایهداران است و ورزشکاران (به ویژه از طبقات پایین) به عنوان نیروی کار بهرهکشی میشوند. این نظریه به مسائلی مانند مهاجرت نیروی کار ورزشی (مانند بازیکنان آفریقایی در لیگهای اروپایی) و تأثیر سرمایهداری بر ورزش میپردازد.
۳- نظریه تعاملی (Interactionist Theory):
رویکرد این نظریه تمرکز بر تعاملات روزمره و ساخت هویت فردی از طریق ورزش است. ورزش حرفهای صحنهای برای نمایش خود و هویتهاست؛ ورزشکاران از طریق عملکردشان، هویت جنسیتی، نژادی یا فرهنگی خود را میسازند. مثلاً، نحوه پوشش رسانهای ورزشکاران زن یا اقلیتها نشاندهنده تعاملات اجتماعی است.
۴ – نظریه فمینیستی و فرهنگی:
این رویکردها بر نابرابری جنسیتی تمرکز دارند و ورزش حرفهای را به عنوان فضایی مردانه تحلیل میکنند که زنان را حاشیهای میسازد. همچنین، مطالعات فرهنگی به بررسی چگونگی تأثیر ورزش بر هویتهای نژادی و قومی میپردازند، مانند نقش ورزش در مبارزه با نژادپرستی یا تقویت کلیشهها.
نظریهپردازانی مانند «بوردیو» ورزش را بخشی از میدان اجتماعی میبینند که سرمایه فرهنگی و اجتماعی را توزیع میکند. در سالهای اخیر، نظریههای پسااستعماری و جهانیسازی نیز برجسته شدهاند، که به بررسی چگونگی گسترش ورزش حرفهای از غرب به سایر نقاط جهان و تأثیر آن بر فرهنگهای محلی میپردازند.
مسائل کلیدی در جامعهشناسی ورزش
ورزش حرفهای با مسائل اجتماعی متعددی درگیر است که در سال ۲۰۲۵ همچنان مورد بحث هستند:
۱- تجاریسازی و اقتصاد:
ورزش حرفهای به یک صنعت جهانی تبدیل شده با گردش مالی تریلیون دلاری که با مسائلی مانند حقوق ورزشکاران، قراردادهای اسپانسری و تأثیر رسانهها (مانند پخش زنده و شبکههای اجتماعی) بررسی میشوند. برای مثال، لیگهای حرفهای مانند NBA یا EPL نشاندهنده جهانیسازی هستند، اما همزمان به نابرابری اقتصادی دامن میزنند.
۲- نابرابری جنسیتی و نژادی:
زنان در ورزش حرفهای اغلب با حقوق کمتر، پوشش رسانهای ناکافی و تبعیض روبرو هستند. همچنین، نژادپرستی در ورزش، مانند حوادث نژادی در فوتبال اروپا، برجسته است. مطالعات نشان میدهند که ورزش حرفهای میتواند ابزاری برای مقاومت باشد، مانند جنبش Black Lives Matter در ورزش.
۳- دوپینگ و اخلاق:
استفاده از مواد نیروزا یک مسئله اخلاقی و اجتماعی است که مرزهای عملکرد انسانی را زیر سؤال میبرد. جامعهشناسان به بررسی فشارهای حرفهای و فرهنگی که ورزشکاران را به سمت دوپینگ سوق میدهد، میپردازند.
۴- رسانه و هویت ملی:
رسانهها ورزش حرفهای را به یک نمایش جهانی تبدیل کردهاند، اما همزمان ایدئولوژیهای جنسیتی یا نژادی را تقویت میکنند. در سال ۲۰۲۵، با پیشرفت هوش مصنوعی و پخش دیجیتال، مسائل جدیدی مانند حریم خصوصی ورزشکاران مطرح شده است.
۵- سلامت و بهرهکشی:
آسیبهای جسمانی، فشار روانی و بهرهکشی از ورزشکاران از مسائل کلیدی هستند. همهگیری کووید-۱۹ تأثیرات بلندمدتی بر ساختار ورزش حرفهای گذاشته و نابرابریها را تشدید کرده است
چشمانداز آینده
با پیشرفت فناوری و تغییرات جهانی، جامعهشناسی ورزش حرفهای به سمت بررسی مسائل نوظهوری مانند ورزش الکترونیکی (e-sports)، پایداری محیطی و تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد ورزشی حرکت میکند. هدف این حوزه نه تنها تحلیل، بلکه پیشنهاد راهکارهایی برای ایجاد ورزش عادلانهتر است. در نهایت، ورزش حرفهای آینهای از جامعه است که میتواند تغییرات مثبت را ترویج دهد اما نیازمند نقد مداوم برای مقابله با نابرابریهاست.
سرمایه اجتماعی در فوتبال ایران
سرمایه اجتماعی به معنای شبکههای روابط، اعتماد متقابل و هنجارهای همکاری است که افراد و گروهها را برای دستیابی به اهداف مشترک به هم متصل میکند. در فوتبال، این مفهوم فراتر از نتایج ورزشی میرود و به نقش تیمها و هواداران در تقویت هویت جمعی، انسجام اجتماعی و حتی بیان مطالبات سیاسی-فرهنگی اشاره دارد.
فوتبال ایران، به عنوان محبوبترین ورزش کشور، سرمایه اجتماعی عظیمی را در خود جای داده است؛ از شور استادیومها تا موج هواداری که مرزهای قومی و جغرافیایی را درنوردیدهاند. اما این سرمایه، همزمان با چالشهایی مانند سیاستزدگی، فساد مدیریتی و محدودیتهای اجتماعی روبرو است.
سرمایه اجتماعی در فوتبال ایران، به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی جامعهشناسی ورزشی، به شبکههای روابط اجتماعی، اعتماد متقابل و همکاری میان بازیکنان، هواداران، مدیران و نهادهای مرتبط اشاره دارد که میتواند بر عملکرد حرفهای، اخلاقی و موفقیت کلی این ورزش تأثیرگذار باشد.
در واقع، فوتبال نه تنها یک پدیده ورزشی، بلکه یک سرمایه بزرگ اجتماعی است که ملت ایران صاحب اصلی آن محسوب میشود و فدراسیون فوتبال به عنوان امانتدار، موظف به حفظ و ارتقای ارزش آن است.
این مفهوم، ریشه در نظریههای جامعهشناختی که به آنها اشاره شد دارد، اما در بستر ایران، بر جنبههای فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی تأکید بیشتری میشود.
عوامل مؤثر بر سرمایه اجتماعی در فوتبال ایران
بر اساس تحقیقات جامعهشناختی، عوامل متعددی بر سرمایه اجتماعی بازیکنان و هواداران فوتبال ایران تأثیر میگذارند. پژوهشهای اخیر نشان میدهد که عوامل اصلی عبارتند از:
۱- توانمندسازی بازیکنان:
شامل آموزشهای فنی، روانی و اجتماعی برای افزایش اعتماد به نفس و روابط تیمی. برای مثال برگزاری برنامههای آموزشی مشترک با تمرکز بر اخلاق حرفهای تا روابط تیمی را تقویت کرده و به موفقیتهای پایدار منجر گردد.
۲- فرهنگسازی در باشگاهها:
ایجاد محیطی مبتنی بر ارزشهای اخلاقی و همکاری، که از طریق برنامههای آموزشی و رویدادهای جمعی تقویت میشود. یک مثال واقعی، فعالیتهای خیریه رسول خادم در کشتی و فوتبال است که با تمرکز بر حمایت از محرومان، سرمایه اجتماعی را فراتر از ورزش گسترش داده و به عنوان الگویی برای اخلاق پهلوانی عمل کرده است.
۳- نظارت بر مسابقات رسمی و لیگ برتر:
کنترل دقیق بر برگزاری مسابقات برای جلوگیری از فساد و افزایش اعتماد عمومی مثلاً، در لیگ برتر ایران، مواردی مانند فساد مالی در باشگاهها (مانند بدهیهای انباشته و قراردادهای رانتی) اعتماد هواداران را کاهش داده، اما نظارت های اخیر فدراسیون بر قراردادها، تلاشی برای بازسازی این سرمایه بوده است.
علاوه بر این، عوامل مداخلهگر مانند ویژگیهای جامعهشناختی (مانند هویت فرهنگی و قومیتی)، دغدغههای ذهنی بازیکنان (استرسهای روانی) و مشکلات مادی (مانند حقوق ناکافی) میتوانند این سرمایه را تضعیف کنند.
در میان هواداران، عواملی مانند ادراک عدالت در مدیریت باشگاهها، ایجاد هویت هواداری مشترک، تقویت انسجام اجتماعی از طریق رویدادها، سیاستهای رسانهای و آموزشهای شهروندی نقش کلیدی در ارتقای سرمایه اجتماعی میانگروهی ایفا میکنند.
نقش فوتبال در تقویت سرمایه اجتماعی
فوتبال در ایران نه تنها یک بازی، بلکه ابزاری برای ایجاد همبستگی ملی و محلی است. بر اساس تحقیقات، موفقیتهای تیم ملی در رویدادهایی مانند جام جهانی ۲۰۱۸ و جام ملتهای آسیا ۲۰۱۹، منجر به انفجار عاطفی و افزایش احساس غرور ملی شده است.
تأثیر سرمایه اجتماعی بر فوتبال ایران
سرمایه اجتماعی قوی، مستقیماً بر اخلاق حرفهای بازیکنان و مدیران تأثیر مثبت دارد و در نهایت به رشد و موفقیت فوتبال کشور منجر میشود. برای مثال، روابط اجتماعی محکم میان بازیکنان میتواند اخلاقیاتی مانند احترام به حریف، انضباط تیمی و مسئولیتپذیری را تقویت کند، که این امر به نوبه خود، عملکرد تیمهای ملی و باشگاهی را بهبود میبخشد.
همچنین، در سطح هواداران، این سرمایه میتواند رفتارهای مثبت مانند حمایت جمعی و کاهش درگیریهای استادیومی را ترویج دهد، که به عنوان عاملی برای توسعه پایدار فوتبال عمل میکند.
از سوی دیگر، ضعف در این سرمایه میتواند به چالشهایی مانند کاهش اعتماد عمومی به فدراسیون، افول اخلاقی در رسانهها و نخبگان ورزشی و حتی بیتفاوتی اجتماعی نسبت به دستاوردهایی مانند صعود به جام جهانی منجر شود.
پستهای اخیر در شبکههای اجتماعی نشاندهنده نگرانی عمومی از «سقوط آزاد سرمایه اجتماعی» در فوتبال است، جایی که مدیران و رسانهها به جای تقویت روابط، به انتقادهای مخرب از چهرههای اخلاقمدار مانند وحید هاشمیان میپردازند.
این روند، نه تنها فوتبال را از پتانسیل اجتماعیاش دور میکند، بلکه به فراموشی سرمایه انسانی در استادیومها و عرصههای دیگر جامعه دامن میزند. مثلاً، بیتفاوتی مردم به صعود تیم ملی به جام جهانی ۲۰۲۶، هشداری برای افول سرمایه اجتماعی است.
همچنین، فساد در فوتبال مانند پولشویی در باشگاهها اعتماد عمومی را نابود کرده و فوتبال را به بنگاه غارت اموال عمومی تبدیل کرده است.
برای درک بهتر به چند مثال از سرمایه اجتماعی در فوتبال ایران اشاره می شود:
تیم تراکتور و وحدت قومی: برای نمونه، تیم تراکتور تبریز به نمادی از وحدت مردم ترکزبان ایران تبدیل شده و فراتر از ورزش، پیوند اجتماعی میان نسلها و مناطق مختلف را تقویت کرده است.
مدرسه فوتبال شهید ابراهیم هادی: تحت مدیریت محمد انصاری، این مدرسه در جنوب تهران علاوه بر آموزش فوتبال، بر رشد اخلاقی و تربیتی تمرکز دارد و با کمکهای مردمی، سرمایه اجتماعی محلی را ارتقا میدهد.
افول سرمایه در تیم ملی: بیتفاوتی به صعود به جام جهانی ۲۰۲۲ و ۲۰۲۶، نشاندهنده کاهش سرمایه اجتماعی است که از عوامل سیاسی و اجتماعی ناشی میشود.
فساد و پولشویی: مواردی مانند سرمایهگذاران رانتی که باشگاهها را به ابزار غارت تبدیل کردهاند، سرمایه اجتماعی را نابود میکنند.
فوتبال ایران میتواند با مدیریت صحیح این سرمایه، از یک ورزش ملی به ابزاری برای انسجام اجتماعی تبدیل شود، اما چالشهایی مانند مشکلات اقتصادی و مدیریتی همچنان نیازمند توجه فوری هستند.
نظرات کاربران