زخم‌های کوچک، خطرهای بزرگ؛ سرطان دهان را جدی بگیرید

خبرگزاری مهر – گروه سلامت: در جامعه، بیماران زیادی با انواع سرطان‌ها مواجه هستند؛ بیماری‌هایی که شاید برای عموم مردم چندان آشنا نباشند، اما از نظر پزشکی اهمیت بالایی دارند. اهمیت این بیماری‌ها در دو جنبه نهفته است؛ از یک سو درمان‌های دشواری دارند و از سوی دیگر، بر کیفیت زندگی و توان عملکردی بیماران در آینده تأثیر مستقیم می‌گذارند. یکی از این سرطان‌های مهم، سرطان حفره دهان است که منشأ آن در پوشش داخلی دستگاه گوارش یا همان مخاط دهان قرار دارد.

در همین راستا خبرنگار مهر با محمد شیرخدا فوق تخصص جراحی سرطان (کانسر) و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران گفتگویی داشته است.

سرطان دهان چگونه ایجاد می‌شود؟

شیرخدا: هر انسان دارای پوششی محافظ روی بدن است که آن را پوست می‌نامیم که مشابه همین پوشش درون دستگاه گوارش نیز وجود دارد که از آن با عنوان مخاط یاد می‌شود. هنگامی که غذا از لب و دهان وارد بدن می‌شود، در تمام مسیر خود از حفره دهان، حلق، مری، معده تا روده بزرگ با این مخاط تماس دارد. همین پوشش مخاطی در مجاری تنفسی نیز وجود دارد؛ از حفره بینی تا ریه‌ها، مسیر تنفس با لایه‌ای مخاطی پوشیده شده است.

همان‌گونه که پوست سطح خارجی بدن را می‌پوشاند، مخاط نیز پوشش داخلی اندام‌های درونی است، همان‌طور که پوست ممکن است دچار بیماری‌های مختلف از جمله سرطان پوست شود، این بافت مخاطی نیز می‌تواند به سرطان مبتلا گردد. در حفره دهان، مخاط قسمت‌های گوناگونی را پوشش می‌دهد: سطح داخلی لب‌ها، زبان، کف و سقف دهان و حتی لوزه‌ها. اگر این بافت مخاطی دچار تغییرات غیرطبیعی شود، فرد ممکن است به سرطان دهان یا سرطان زبان مبتلا گردد.

سرطان هیچ‌گاه به‌صورت ناگهانی و بدون مقدمه آغاز نمی‌شود و سلول‌های طبیعی برای تبدیل شدن به سلول‌های سرطانی باید مراحل متعددی را طی کنند. در ابتدا سلول‌های سالم ممکن است دچار افزایش غیرطبیعی تقسیم شوند که به آن هایپرپلازی (بزرگ شدن اندام سرطانی) گفته می‌شود. در مرحله بعد، شکل سلول‌ها تغییر کرده و به حالتی غیرطبیعی به نام دیسپلازی (رشد یا تکامل غیرطبیعی سلول‌ها و بافت‌ها در بدن) درمی‌آیند. با پیشرفت این تغییرات، سلول‌ها به مرحله‌ای می‌رسند که قدرت تهاجم به بافت‌های مجاور را پیدا می‌کنند؛ در این مرحله سرطان شکل گرفته است.

در مورد سرطان حفره دهان، سلول‌های سرطانی ابتدا در مخاط زبان یا کف دهان ایجاد می‌شوند و سپس می‌توانند به عضلات زبان، ناحیه گردن و حتی اندام‌هایی مانند ریه و کبد گسترش یابند. این فرایند نشان می‌دهد که سرطان دهان یک بیماری تدریجی است که از تغییرات سلولی آغاز می‌شود و به تهاجم بافتی منتهی می‌گردد.

عوامل خطر و زمینه‌ساز سرطان دهان چیست؟

شیرخدا: دو عامل خطر اصلی در ایجاد سرطان دهان نقش دارند. این عوامل باعث می‌شوند سلول‌های طبیعی از مسیر عملکرد نرمال خود خارج شده و به سمت بدخیمی حرکت کنند. در این حالت، سلول‌هایی که به طور معمول شکل منظم و مشخصی دارند، به سلول‌هایی نامنظم و تهاجمی تبدیل می‌شوند، چنین سلول‌هایی قابلیت نفوذ به بافت‌های اطراف را پیدا می‌کنند و ساختار طبیعی دهان را مختل می‌سازند.

زمانی که ساختار سلولی دچار تغییرات ژنتیکی می‌شود، این نظم از بین می‌رود و فرآیند سرطانی شدن آغاز می‌شود. سرطان حفره دهان یکی از بیماری‌های جدی دستگاه گوارش فوقانی است که از تغییرات تدریجی در سلول‌های مخاطی آغاز می‌شود. شناخت مراحل ایجاد، تشخیص زودهنگام و توجه به عوامل خطرساز می‌تواند نقش مؤثری در پیشگیری و درمان این بیماری داشته باشد. آگاهی عمومی از ساختار مخاط دهان و رفتار سلول‌های طبیعی در جلوگیری از پیشرفت سرطان اهمیت ویژه‌ای دارد.

سلول سرطانی چگونه ایجاد می‌شود؟

شیرخدا: سلول‌های سالم بدن برای تبدیل شدن به سلول‌های سرطانی باید مراحلی را طی کنند که این فرایند بدون وجود یک عامل تحریک‌کننده اتفاق نمی‌افتد. به عواملی که موجب می‌شوند سلول طبیعی از مسیر تقسیم منظم و کنترل‌شده خود خارج شده و به شکل غیرقابل مهار رشد کند که به آن ریز فاکتور یا عامل خطر گفته می‌شود.

به عنوان مثال در سرطان پوست، قرار گرفتن بیش از حد در معرض نور آفتاب می‌تواند باعث شود سلول‌های پوست از کنترل خارج شوند و به سلول‌های سرطانی تبدیل گردند، به همین ترتیب در سرطان دهان نیز عواملی وجود دارند که آن را عمل کرده و سلول‌های نرمال را به سمت سلول بدخیم سوق می‌دهند.

اصلی‌ترین عوامل خطر در سرطان دهان چیست؟

شیرخدا: از مهم‌ترین ریز فاکتورهای سرطان دهان، سیگار و مواد مخدر دودزا و الکل و نوشیدنی‌های الکلی است. الکل می‌تواند محرک مهمی در ایجاد سرطان‌های ناحیه دهان و حلق باشد، اما در مورد سیگار، موضوع گسترده‌تر است چراکه هر نوع ماده دخانی دودزا که دود آن از طریق دهان وارد بدن شود و می‌تواند خطرناک باشد. این عوامل خطر شامل سیگار، قلیان، تریاک، ماری‌جوانا و سایر مواد است و استنشاق این دودها باعث تحریک سلول‌های مخاطی دهان می‌شود و زمینه را برای تغییرات سلولی و رشد غیرطبیعی فراهم می‌کند.

استفاده هم‌زمان سیگار و الکل روی سرطان دهان چه تأثیری می‌گذارد؟

شیرخدا: یکی از نکات نگران‌کننده در حوزه سرطان دهان، تأثیر ترکیبی و تشدیدکننده سیگار و الکل است یعنی هرکدام از این عوامل به‌تنهایی خطر ابتلاء را افزایش می‌دهند اما مصرف هم‌زمان آن‌ها باعث چند برابر شدن احتمال بروز سرطان می‌شود.

به‌عبارت دیگر مصرف سیگار یا الکل به‌تنهایی باعث افزایش ریسک تا سطح دو شود، مصرف هم‌زمان این دو می‌تواند این ریسک را تا ده برابر افزایش دهد. این اثر تشدیدی یکی از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش‌های اخیر در زمینه سرطان‌های دهانی است.

متأسفانه، مصرف سیگار و الکل در جامعه رو به افزایش بوده است و آگاهی عمومی درباره خطرات ترکیب این دو عامل، نقش کلیدی در پیشگیری از سرطان دهان و حلق دارد. شناخت ریز فاکتورها و کاهش تماس با عوامل محرک می‌تواند گامی مؤثر در کنترل بروز این بیماری خطرناک باشد.

شناخت علائم اولیه چقدر رد درمان سرطان دهان نقش دارد؟

شیرخدا: شناخت علائم اولیه سرطان دهان نقش بسیار مهمی در تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر این بیماری دارد. افراد باید بدانند چه تغییراتی در داخل دهان می‌تواند نشانه خطر باشد و چه زمانی لازم است به متخصص مراجعه کنند.

در علم آنکولوژی، هرگونه تغییر در مخاط دهان، زبان یا حفره دهانی می‌تواند علامتی هشداردهنده باشد. این تغییر ممکن است به شکل زخم، التهاب، لکه سفید یا قرمز در داخل دهان ظاهر شود، البته بسیاری از افراد ممکن است تجربه ضایعات موقتی مانند آفت دهان را داشته باشند که معمولاً پس از چند روز برطرف می‌شود. اما گاهی این تغییرات ساده نیستند.

چه تغییراتی در دهان باید جدی گرفته شوند؟

شیرخدا: اگر فردی در دهان خود علائمی اعم از ایجاد پلاک سفید یا قرمز روی زبان، لب، لثه یا سقف دهان، وجود زخم یا التهاب دردناک که پس از دو تا سه هفته بهبود نمی‌یابد، تغییر در رنگ یا شکل مخاط دهان و احساس سوزش، ورم یا ضخیم شدن بافت در ناحیه خاصی از دهان را مشاهده کرد باید به پزشک مراجعه کند.

در بسیاری از موارد، این تغییرات ممکن است ناشی از غذاهای تند، داغ یا پرادویه باشند. برای مثال مصرف بیش‌ازحد گردو، بادمجان سرخ‌شده یا فست‌فودهای تند می‌تواند موجب تحریک موقت دهان شود. اما اگر با رعایت رژیم غذایی ملایم و پرهیز از دخانیات و الکل، ضایعه ظرف دو تا سه هفته بهبود نیافت، حتماً باید فرد به پزشک مراجعه کند.

مراجعه به متخصص آنکولوژی چه قدر اهمیت دارد؟

شیرخدا: اگر پس از سه هفته ضایعه همچنان باقی بماند، لازم است پزشک از بافت موردنظر نمونه‌برداری (بیوپسی) انجام دهد و آن را برای بررسی دقیق به آزمایشگاه پاتولوژی ارسال کند. بررسی بافت زیر میکروسکوپ به پزشکان کمک می‌کند تا مشخص کنند آیا تغییرات مشاهده‌شده خوش‌خیم است یا نشانه‌ای از سرطان دهان در مراحل اولیه دارد.

در این شرایط، بیماران باید مستقیماً به پزشکان متخصص سرطان (آنکولوژیست‌ها) مراجعه کنند. مراجعه به افراد غیرمتخصص یا درمان‌های غیرعلمی ممکن است باعث تأخیر در تشخیص شده و به پیشرفت سرطان دهان منجر شود.

زخم، لکه یا تغییر رنگ در داخل دهان خود مشاهده کردید که بیش از سه هفته برطرف نشد، حتماً به متخصص آنکولوژی یا دندان‌پزشک آشنا با ضایعات دهانی مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام می‌تواند درمان را ساده‌تر کرده و از گسترش بیماری جلوگیری کند.

با وجود پیشرفت‌های پزشکی، درمان سرطان‌های حفره دهان و زبان همچنان از چالش‌برانگیزترین حوزه‌های درمان سرطان محسوب می‌شود. در یک سال گذشته اگرچه تحقیقات نوین نتایج امیدوارکننده‌ای در زمینه درمان‌های هدفمند و داروهای جدید ارائه داده‌اند، اما به‌طور کلی روند درمان این سرطان‌ها هنوز محدودیت‌های زیادی دارد.

درمان سرطان دهان چگونه است؟

شیرخدا: سرطان دهان و زبان از نوع سرطان‌های بسیار مهاجم است، به این معنا که سلول‌های سرطانی در این بیماری تمایل زیادی به تهاجم به بافت‌های مجاور دارند. برای مثال توده‌ای که ابتدا در زبان ایجاد می‌شود، ممکن است به سرعت به کف دهان، غدد لنفاوی گردن، ریه‌ها، استخوان‌ها و حتی کبد گسترش پیدا کند.

بر اساس تقسیم‌بندی مرحله‌ای شانس درمان بیماران را متفاوت ارزیابی می‌شود یعنی فردی ممکن است در مرحله اول زمانی که توده محدود به زبان است، شانس بهبودش حدود ۷۰ درصد باشد، فردی در مراحل میانی، این احتمال به حدود ۵۰ درصد کاهش می‌یابد و اما در مراحل پیشرفته که متاستاز (گسترش سرطان به اندام‌های دیگر مانند ریه و کبد) رخ داده، شانس درمان تقریباً به صفر خواهد رسید.

عوارض درمان سرطان دهان چیست؟

شیرخدا: درمان این سرطان‌ها معمولاً شامل جراحی‌های سنگین، شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است. این درمان‌ها اگرچه می‌توانند توده‌های سرطانی را از بین ببرند، اما در بسیاری از موارد با عوارض عملکردی و ظاهری جدی همراه هستند.

جراحی ممکن است باعث تغییر شکل در صورت و فک شود و عملکردهایی مانند صحبت کردن، بلع و تنفس را دچار مشکل کند. در برخی بیماران، پس از درمان، تغذیه از طریق دهان ممکن نیست و نیاز به لوله تغذیه مستقیم به معده وجود دارد؛ همچنین آسیب به حنجره و تارهای صوتی ممکن است منجر به از دست رفتن صدای طبیعی بیمار شود و در مواردی، بیمار مجبور است برای تنفس از طریق سوراخ نای در ناحیه گردن تنفس کند.

تشخیص زودهنگام و پیشگیری چه قدر اهمیت دارد؟

شیرخدا: شخیص زودهنگام سرطان دهان مهم‌ترین عامل در موفقیت درمان و حفظ کیفیت زندگی بیمار است و مراجعه دیرهنگام باعث گسترش ضایعه می‌شود، درمان دشوارتر شود و احتمال عوارض افزایش پیدا کند.

برای پیشگیری از بروز این بیماری خطرناک، دو اقدام اساسی توصیه می‌شود که افراد سیگار، قلیان، مواد دخانی و الکل را از زندگی حذف کنند تا خطر بروز سرطان دهان را تا حدود زیادی کاهش دهد. هرچند درمان سرطان دهان و زبان هنوز با دشواری‌های زیادی همراه است، اما پیشگیری همیشه آسان‌تر، کم‌هزینه‌تر و کم‌عارضه‌تر از درمان است.